სტატიაში ნეოინსტიტუციონალიზმის მეთოდოლოგიაზე დაყრდნობით, გაანალიზებულია ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტების თანაარსებობის წინააღმდეგობრივი ხასიათი, არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის პროცესის ლოგიკა და მისი გავლენა ეკონომიკურ და სოციალურ განვითარებაზე. დადგენილია, რომ "გარღვევა" ფორმალურ ინსტიტუციურ მოდელსა და ელიტების რეალურ პრაქტიკებს შორის, განაპირობებს "არაფორმალიზმის",  როგორც "ინსტიტუციური ხაფანგის წარმოშობას". ელიტების მიერ ფორმალური ინსტიტუტებით მანიპულირება, მათი მონოპოლია ფორმალური წესების შექმნასა და ინტერპრეტაციაზე კანონის შესრულების კონტროლის სელექციურობის საფუძველია.

არაფორმალური ინსტიტუტების ანალიზისადმი ჩვენი მიდგომა ეფუძნება იმ თეზისს, რომ მანკიერი არაფორმალური ინსტიტუტების განმტკიცება წინასწარგანზრახულ ქმედებათა შედეგია. ქართული "არაფორმალურობა", როგორც ქრონიკული, "არასაყმაწვილო" სენი, ერთდროულად "კულტურული მემკვიდრეობის", `პოსტ-ტრავმული სინდრომის' და "ელიტური' თვითნებობის თავისებურ სიმბიოზად წარმოგვიდგება თავისი მრავალფეროვანი გამოვლინ ბით (ნეპოტიზმი, ფავორიტიზმი, კრონიზმი, ელიტური და სხვ.).

ნაშრომში პოსტსაბჭოთა "არაფორმალიზმის" რეტროსპექტული ანალიზის საფუძველზე წამოყენებულია არაფორმალური ინსტიტუტების "პოპულაციის" "მემკვიდრეობითობის' და "ცვალებადობის" ჰიპოთეზა. ტრადიციული არაფორმალური ინსტიტუტები, ერთი მხრივ, შენარჩუნდება,  მეორე მხრივ, 'მუტაციას" განიცდის, ტრანსფორმირდება ახალ ფორმებში. არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის ამგვარი სცენარი განაპირობებს განუსაზღვრელობის მაღალ დონეს ეკონომიკაში და ნეგატიური ინსტიტუციური მოლო- დინების ფორმირებას, ეკონომიკურ აგენტთა უნდობლობას წესთა ლეგიტიმური სისტემისადმი.

არაფორმალური ინსტიტუტების პრობლემა უკანასკნელ ათწლეულებში პოლიტიკური და ეკონომიკური მეცნიერების ერთ-ერთი პოპულარული სადისკუსიო თემაა. "არაფორმალურობა", თავისთავად, ნებისმიერი საზოგადოების იმანენტური მახასიათებელია [1, გვ. 6], მას შეიძლება ჰქონდეს სხვადასხვა შედეგი ინდივიდთა ქცევასა და ფორმალურ ინსტიტუტებზე ზემოქმედების თვალსაზრისით [2, გვ. 728–730]. მაგრამ მკვლევართა ყურადღების ცენტრში უფრო ხშირად ხვდება სწორედ ის "კონკურირებადი" (competing) არაფორმალური ინსტიტუტები, რომლებიც არა მარტო ანაცვლებენ ფორმალურ წესებს, არამედ ნეგატიურ ეფექტებსაც იწვევენ. კორუფცია, კლიენტელიზმი, კლანური პოლიტიკა, სახელმწიფო აპარატის მიერ სამართლის სელექციური გამოყენება ასეთი ნეგატიური ეფექტებია, რაც სრულიად სამართლიანად ექვემდებარება კრიტიკას ლათინური ამერიკიდან [3] ცენტრალურ აზიამდე [4]. ამ თვალსაზრისით, პოსტსაბჭოთა საქართველო შეიძლება ჩაითვალოს არაფორმალური ინსტიტუტების ბატონობის თავისებურ "ბუნებრივ ექსპერიმენტად", მრავალრიცხოვანი ნეგატიური გამოვლინებით პოლიტიკაში, ეკონომიკასა და საზოგადოებაში. საკმარისია დავასახელოთ 'კანონიერი ქურდის' ფენომენი, პრივატიზაციის მანიპულაციური მექანიზმები, კერძო ბიზნესის მიტაცება, პარტიების და არჩევნების გაუმჭვირვალე დაფინანსება და სხვ.

"გარღვევა' ფორმალურ ინსტიტუციურ მოდელსა და ელიტების რეალურ პრაქტიკებს შორის, დამახასიათებელია პოსტსაბჭოთა სივრცის სახელმწიფოთა უმეტესობისთვის, სადაც "დემოკრატიული და კონსტიტუციური "ფასადი" ეხამება პრეზიდენტის (ან ელიტის სხვა წარმომადგენლის) პირად ძალაუფლებას". ინსტიტუტების ასეთი სისტემის ჩამოყალიბების თავისებურება ისაა, რომ ისინი აღმოცენდებიან არა სხვადასხვა პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ძალების კონსენსუსის შედეგად, არამედ სიტუაციაში, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს "თამაში ნულოვანი ჯამით". ინსტიტუციონალიზაციის პროცესი წარიმართება დიდი დაბრკოლებებით, როდესაც თამაშის წესები ყალიბდება მცირერიცხოვანი პოლიტიკური ძალების ინტერესებისთვის. ვ. გელმანის სიტყვებით, ხდება "ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტების კონსტელაცია, რომელიც ძირს უთხრის და, ფაქტობრივად, ამახინჯებს დემოკრატიის საფუძვლებს, სამართლის უზენაესობას და ეფექტიან პოლიტიკურ-ეკონომიკურ მართვას" [5, გვ. 7].

ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ ინსტიტუტების (მათ შორის არაფორმალურის) ფორმირებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა და ასრულებს ელიტა, რომ არაფორმალური ინსტიტუტებიც შეიძლება შეიქმნას და განმტკიცდეს სახელმწიფოს და მისი ცალკეული წარმომადგენლების მიერ "მართვადობის" ამაღლების ან კორპორატიული თუ პერსონალური მიზნების მიღწევისათვის. მსგავსი მოვლენები ამცირებს საზოგადოების ნდობას ელიტისა და სახელმწიფო ინსტიტუტებისადმი. არსებული მდგომარეობის თავისებურება და არაფორმალური ასპექტია შეუსაბამობა მმართველი ფენის იერარქიაში ფორმალურად დაკავებულ მდგომარეობასა და ცალკეულ აქტორთა რეალურ უფლებამოსილებებსა და პოლიტიკურ წონას შორის. არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაცია დამახასიათებელია, აგრეთვე, ელიტების კვლავწარმოების მექანიზმისთვისაც. საპასუხისმგებლო პოსტებზე კანდიდატთა შერჩევაში დომინირებს პერსონიფიცირებული პრაქტიკა და არაფორმალური ურთიერთობები.

პოსტსაბჭოთა "არაფორმალურობის" პრევალირების აშკარა სურათის მიუხედავად, მისი თეორიული ანალიზი გარკვეულ ფუნდამენტურ პრობლემებს აწყდება: რამდენად ეფექტიანია არაფორმალური ინსტიტუტების ანალიზის არსებული ინსტრუმენტები შემეცნებითი საშუალებების თვალსაზრისით? რა მიზეზები განაპირობებს არაფორმალური ინსტიტუტების პრევალირებას თანამედროვე საქართველოში? როგორია პოსტსაბჭოთა "არაფორმალურობის" გენეზისი? არსებობს თუ არა მისი ნეგატიური შედეგების დაძლევის გზები? - პასუხები ამ კითხვებზე არც ისე ცხადია.

ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტები: თანაარსებობის წინააღმდეგობრივი ხასიათი

ინსტიტუციური მიდგომით, პოლიტიკურ პროცესში ინსტიტუტები არ არის ნეიტრალური ტრანსლატორი და აგრეგაციის მექანიზმი. ინსტიტუტების შექმნის წესები განსაზღვრავს პოლიტიკური ინტერესების შეფარდებით ძალას და კონკურენციას. ქცევითი (უტილიტარული) ვერსიისგან განსხვავებით, რომელიც პოლიტიკური წონასწორობის სპონტანურად მიღწევას ვარაუდობს (დაახლოებით ისევე, როგორც ნეოკლასიკურ ეკონომიკურ თეორიაში - ზოგადი წონასწორობა), ინსტიტუციური თეორია პოლიტიკურ ბაზარზე წონასწორობას განიხილავს როგორც ადამიანური ნების არტეფაქტს. ინსტიტუტებს შეუძლია წონასწორობის (ან წონასწორობის პრობლემების) გენერირება პოლიტიკურ ბაზრებზე და გავლენას ახდენენ პოლიტიკურ შედეგებზე. ჯ. მარჩის და ი. ოლსენის სიტყვებით, "ადამიანის ქმედებები, სოციალური კონტექსტი და ინსტიტუტები საკმაოდ რთულად ურთიერთქმედებენ ერთმანეთთან და ურთიერთქმედებათა ეს კომპლექსი გავლენას ახდენს პოლიტიკურ ცხოვრებაზე" [6, გვ. 742].

დ. ნორტის მიხედვით, "ის, რომ არაფორმალური შეზღუდვები მნიშვნელოვანია თავისთავად (და არა როგორც დამატება ფორმალური წესებისადმი) აშკარაა იქიდან, რომ ერთსა და იმავე ფორმალურ წესებს და/ან კონსტიტუციებს სხვადასხვა საზოგადოებაში სხვადასხვა გამოვლინებები აქვს. დისკრეტულ ინსტიტუციურ ცვლილებებს, მაგალითად, რევოლუციებს ან სამხედრო დაპყრობებს, უდავოდ, მოაქვს ფორმალური წესების ახალი სისტემები. მაგრამ, საინტერესოა... რომ საზოგადოებები შეუპოვრად ინარჩუნებენ ძველ ელემენტებს: იაპონური კულტურა გადარჩა ამერიკული ოკუპაციის პირობებში მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ; ამერიკული საზოგადოება რევოლუციის შემდეგ დიდწილად ისეთივე დარჩა, როგორიც კოლონიურ პერიოდში... თვით რუსული რევოლუცია - შესაძლოა, ჩვენთვის ცნობილი ფორმალური ტრანსფორმაციებიდან ყველაზე სრული - შეუძლებელია ბოლომდე გავიგოთ, თუ არ გავერკვევით მრავალი არაფორმალური შეზღუდვის გადარჩენის დ შენარჩუნების საკითხში"[7, გვ. 56-57].

დ. ნორტისთვის ფორმალური ინსტიტუტები წინასწარგანზრახულია (intentional), ხოლო არაფორმალური - აღმოცენდება და იცვლება სპონტანურად. "საიდან ჩნდება არაფორმალური შეზღუდვები? ისინი წარმოიშობა სოციალური მექანიზმების მეშვეობით გადაცემული ინფორმაციიდან და წარმოადგენს იმ მემკვიდრეობის ნაწილს, რომელსაც ჩვენ კულტურას ვუწოდებთ...კულტურული ფილტრი უზრუნველყოფს უწყვეტობას, რომლის წყალობითაც გაცვლის პრობლემების არაფორმალური გადაწყვეტა, ნაპოვნი წარსულში, გადმოდის აწმყოში და წინანდელ არაფორმალურ შეზღუდვებს უწყვეტობის მნიშვნელოვან წყაროდ აქცევს" [7, გვ. 57]. მისივე აზრით, არაფორმალური წესები არანაკლებ ლეგიტიმური და ქმედითია. ისინი არქაულია, დიდწილად მემკვიდრეობით გადმოეცემა, ვიდრე კონსტრუირდება, ე.ი. უფრო მეტად ისტორიული განვითარების პროდუქტია და არა - რაციონალური არჩევანის ან ინტერესთა შეთანხმების. არაფორმალური შეზღუდვები თანდათანობით ყალიბდება წინა პერიოდში, როგორც ადრე არსებული ფორმალური წესების გაგრძელება. თუმცა, ფორმალური წესების სრულად შეცვლა შესაძლებელია, მაგრამ ბევრი არაფორმალური შეზღუდვა სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდება იმიტომ, რომ ისინი კვლავ დაეხმარება საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მოთამაშეებს გაცვლის ფუნდამენტური პრობლემების გადაწყვეტაში.

ინსტიტუტების განაწილებითი თეორიის თანახმად, ისინი აღმოცენდება არა როგორც კოორდინაციის და კოლექტიური მოქმედებების პრობლემის გადაწყვეტის საშუალება, არამედ როგორც ძალაუფლებისა და რესურსების განაწილებისთვის ბრძოლის თანამდევი კონფლიქტი ("დისტრიბუციული ტრადიცია" ინსტიტუტების გაგებაში ჯერ კიდევ, კ. მარქსთან და მ. ვებერთან შეიძლება ვიპოვოთ). ჯ. ნაიტის მიხედვით, ინსტიტუტები "ორადი ხასიათისაა“. ერთი მხრივ, ისინი იძლევა კოლექტიურ სარგებლობას, მეორე მხრივ, სხვადასხვაგვარად ანაწილებენ მოგებებს ინდივიდებს შორის. ნაიტი ასაბუთებს, რომ "სოციალური ინსტიტუტების შექმნისას თავდაპირველი მოტივაცია არ შეიძლება იყოს კოლექტიური მიზნების მიღწევა. ინსტიტუციური წესები იქმნება რაციონალური აქტორების მოქმედებებით... ინსტიტუტებისგან მათ სურთ, რომ ეს უკანასკნელნი ფოკუსირდებოდნენ არა იმდენად კოლექტიურ შედეგებზე, რამდენადაც აწარმოებდნენ მათთვის, როგორც რაციონალური აქტორებისთვის, ყველაზე ხელსაყრელ სოციალურ შედეგებს. ჩვეულებრივ, ძალაუფლება განისაზღვრება `ურთიერთქმედების ფაქტით"(ex post). თუმცა იმის განსაზღვრა, თუ ვისა აქვს ძალაუფლება, შეიძლება წინასწარაც (ex ante), თუ ამ ურთიერთქმედების წესები უკვე დადგენილია: "A-ს აქვს ძალაუფლება B-ზე, თუ მას შეუძლია მიაღწიოს იმას, რომ B-მ მოიწონოს ინსტიტუციური წესი, რომელიც დისტრიბუციულად ხელსაყრელია A-სთვის"[8, გვ. 38]. მაშასადამე, ინსტიტუტების წარმოშობა შეიძლება ძალაუფლებისთვის ბრძოლის შედეგადაც ჩაითვალოს. სხვების მოქმედებების შეზღუდვით ძალაუფლების სუბიექტი იღებს ინფორმაციას იმაზე, თუ როგორ მოიქცევიან სხვები, რაც ამცირებს განუსაზღვრელობას ურთიერთქმედებაში.

ამგვარად, მანკიერი არაფორმალური ინსტიტუტების შენარჩუნების დისტრიბუციული არსი საზოგადოებრივი რესურსების  (ფულის, ძალაუფლების, სტატუსის, კავშირების და სხვ.) ელიტური ჯგუფების სასარგებლოდ გადანაწილებაა  დარჩენილი ნაწილის "სოციალური აუტსაიდერებისთვის" გადანაწილებასთან ერთად. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ არაფორმალური ინსტიტუტები არა მარტო ელიტების ხელში "სარგებლიანობის უთანაბრობის შენარჩუნების იარაღია", არამედ, უფრო ფართო ფენების ქცევის წესი და აზროვნების ინერციაც.

ვ. გელმანის აზრით, ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტები ურთიერთგადახლართულია ერთი და იმავე ინსტიტუტის ფარგლებში. ეს არის ფორმალური "გარსის" და არაფორმალური "ბირთვის" "მავნებლური" სიმბიოზი [9]. თუ პრობლემას განვიხილავთ რეტროსპექტივაში, საბჭოთა პოლიტიკის და ეკონომიკის მთელი ინსტიტუციური ორგანიზაცია ანალოგიური კონტექსტით შეიძლება აღიწეროს. საბჭოთა ინსტიტუტების ერთი ნაწილი არ ატარებდა რაიმე მნიშვნელობის მქონე ფასადის ხასიათს (როგორც, მაგალითად, კონსტიტუცია, რომელიც გულისხმობდა პარლამენტარიზმს და საყოველთაო არჩევნებს ერთპარტიული ბატონობის ფონზე), მეორე ნაწილი კი  სისტემის ნგრევასთან ერთად დაინგრა.

გ. ჰელმკემ და ს. ლევიტსკიმ გააანალიზეს თითქმის მთელ მსოფლიოში შეკრებილი მონაცემები არაფორმალური "თამაშის წესების" შესახებ. მათი აზრით, გამოკვლევები აჩვენებს, რომ მრავალი "თამაშის წესი", პოლიტიკური ცხოვრების სტრუქტურა არაოფიციალურია - იქმნება, კომუნიცირდება (ვრცელდება და გადაეცემა) და რეალიზდება მაიძულებელი სანქციებით ოფიციალურ არხებს გარეთ. არაოფიციალური სტრუქტურები, ხშირად, მოულოდნელი სახით ჩნდება. "მაგალითად, საკანონმდებლო და აღმასრულებელ ხელისუფლებას შორის ურთიერთობა ყოველთვის ვერ აიხსნება კონსტიტუციური დიზაინის თვალსაზრისით. ნეოპატრიმონიალური ნორმები, რომელიც უშვებს არარეგულირებად საპრეზიდენტო კონტროლს სახელმწიფო ინსტიტუტებზე აფრიკასა და ლათინურ ამერიკაში, ხშირად განაპირობებს აღმასრულებელი ხელისუფლების დომინირებულობის ისეთ ხარისხს, რომელიც დიდად აჭარბებს პრეზიდენტების კონსტიტუციურ უფლებამოსილებებს... ფართოდ გავრცელებული კლიენტელიზმის კონტექსტით (მოსახლეობის) პირველადი მონაწილეობა პოლიტიკურ პროცესში შეზღუდულია: ადამიანები იძულებულნი არიან, ხმა მისცენ ადგილობრივ საქმოსნებს. ასეთ არჩევნებს იგებენ არა იდეოლოგიური კანდიდატები, არამედ ისინი, რომელთაც აქვთ ყველაზე მსხვილი პოლიტიკური მანქანა (ქართული ტერმინოლოგიით - ადმინისტრაციული რესურსი) [2, გვ. 726]. მეცნიერთა აზრით, შესაძლებელია საპირისპირო სიტუაციაც: არაფორმალური ინსტიტუტები ზემოქმედებენ ფორმალურზე ადეკვატური წესების დაცვისათვის სტიმულების შექმნის ან გაძლიერების გზით. ამგვარად, ფორმალური ინსტიტუტების მიმართ მათი "ჩრდილოვანი თანამგზავრები" შეიძლება როგორც კეთილსასურველი (ხელშემწყობი), ასევე შემაკავებელი (წინააღმდეგმოქმედი) იყოს.

ნილს ბოესენის მოხსენებაში - "მმართველობა და პასუხისმგებლობა - როგორ ურთიერთქმედებენ და იცვლებიან ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტები?" (მოხსენება წაკითხულ იქნა სემინარზე "არაფორმალური ინსტიტუტები და განვითარება - რა ვიცით და რა შეგვიძლია გავაკეთოთ?", რომელიც ჩატარდა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (OECD) ეგიდით, 2006 წ.) - მინიშნებულია არაფორმალური ინსტიტუტების არსებობის პრაქტიკულ პრობლემებზე. "პირად ურთიერთობებზე დამყარებული მართვის არაფორმალური ინსტიტუტები", - აღნიშნავს ექსპერტი, -" მართვის იმ ფორმალური მოდელების წინამორბედნი არიან, რომლებმაც OECD-ის განვითარებულ ქვეყნებში დომინირება დაიწყეს მხოლოდ ცოტა ხნის წინ". ნ. ბოესენის აზრით, არაფორმალური ინსტიტუტების გადარჩენის მიზეზი ისაა, რომ არსებობს განსხვავება დაწერილ წესებზე დაფუძნებულ მართვასა და ადამიანებს შორის ურთიერთობებზე დამყარებულ მართვას შორის. პირველ შემთხვევაში, აქტორები ურთიერთქმედებენ კანონისადმი ნდობის, მეორეში კი - პიროვნებებისადმი ნდობის საფუძველზე. სწორედ, ეს განსაზღვრავს არაფორმალური წესების ეფექტიანობას და, მაშასადამე, მათ სიცოცხლისუნარიანობას. "...მართვის არაფორმალური მექანიზმების სიმრავლე, დაფუძნებული პერსონებისადმი და არა ფორმალური შეთანხმებებისადმი ნდობაზე... არსებითი ნიშანია იმისა, რამაც ურთიერთობებზე დამყარებული მართვის სახელწოდება მიიღო. ასეთი მართვა, თავისი ბუნებით, არაფორმალური ხასიათისაა" [9]. ნ. ბოესენის აზრით, "როდესაც ურთიერთობებზე დაფუძნებული მართვა დომინირებს, მაშინ არ არსებობს ძლიერი ფორმალური სახელმწიფო ხელისუფლება, რომელიც შეძლებდა ბაზრის ეფექტიანად რეგულირებას, კონტრაქტების შესრულების გარანტირებას და საკუთრების უფლებების უზრუნველყოფას... მართვა (ამ შემთხვევაში) განხორციელდება, ძირითადად, პერსონალიზებული ურთიერთობების გზით. იბატონებს ისეთი პოლიტიკური კურსები, რაც აღმოცენდება მორიგების - ე. ი., ოჯა- ხების, კლანების და ა.შ. პატრონ-კლიენტური სისტემის მიხედვით ორგანიზებული ინტერესებისა და ძალის დაბალანსების შედეგად" [9].

მოდერნიზაციის ტერმინებით, ეს არის "განუვითარებლობის", "არაბოლომდემოდერნიზებულობის" ნიშანი. მოდერნიზაციულ პარადიგმაში გააზრებული ძლიერი არაფორმალური ინსტიტუტები რამდენიმე საფრთხის ერთობლიობაა: 1) პრინციპული დაბრკოლება კონკურენტუნარიანი ეკონომიკის განვითარებისთვის, დოვლათის არასამართლიანი, არასაჯარო განაწილების და მაღალი ტრანსაქციური ხარჯების შედეგად; 2) არსებითი შეზღუდვა პასუხისმგებლობის მქონე სამოქალაქო საზოგადოების განვითარებისთვის, რომელსაც მაღალი სოციალურ-ეკონომიკური "ვიტალურობა" ექნება, რადგან არაფორმალური ინსტიტუტები ვერტიკალური ბატონობა-მორჩილების არალეგალური კავშირების კულტივირებას ახდენენ (ზოგჯერ ყველაზე ველური ფორმებით), სოციალური უთანასწორობა, პარაზიტიზმი და სამართლებრივი ნიჰილიზმი; 3) არასასურველი ჯგუფების (მაფიოზური კლანები, ბიუროკრატიული ოლიგარქია და სხვ.) მიერ სოციალური, ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლების უზურპაციის შესაძლებლობა; 4) ბიუროკრატიის ფუნქციონირების ვებერიანული, მერიტოკრატიული პრინციპების ჩანაცვლების გამო პატრონაჟული, ნეპოტისტური და ა.შ. პრინციპებით სახელმწიფოს ქმედუნარიანობის ტოტალური დაცემა. აქედან გამომდინარე, "არაფორმალურობასთან' ბრძოლის მთავარი ინსტრუმენტი მათი "ღირებულების" გაზრდაა.

არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის ლოგიკა: ელიტების როლი

ვ. რადაევის განმარტებით, წესების დეფორმალიზაცია - ეს არის "ინსტიტუტების განუწყვეტელი ტრანსფორმაცია, რომლის დროსაც ფორმალური წესები მნიშვნელოვანწილად ჩანაცვლდება არაფორმალურით და ჩაშენდება არაფორმალურ ურთიერთობებში". ასეთი ტენდენცია წარმოიშობა იმ სიტუაციაში, როდესაც აქტორები მეტ-ნაკლებად ინფორმირებულები არიან არსებული ფორმალური წესების შესახებ, მაგრამ ყოველთვის არ ასრულებენ მას [10, გვ. 63]. არსებითად, საქმე ეხება ამ წესების შეუსაბამობას ჩამოყალიბებულ პრაქტიკასთან, რაც იწვევს მათ ჩანაცვლებას არაფორმალური ნორმებით.

გ. ჰელმკეს და ს. ლევიტსკის მიხედვით, ფორმალური და არაფორმალური ინსტიტუტების ურთიერთქმედების კლასიფიკაცია შესაძლებელია ორი კრიტერიუმით: 1) ფორმალური ინსტიტუტების ეფექტიანობა, რომელიც დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად ემორჩილებიან აქტორები მის მითითებებს და ხორციელდება თუ არა მათი შესრულების რეგულარული კონტროლი; 2) შეთავსებადობის ხარისხი არაფორმალური ინსტიტუტების მეშვეობით რეალიზებად მიზნებსა და იმ შედეგების მოლოდინებს შორის, რომელიც ევენტუალურად მიღწევადია ფორმალური ინსტიტუტების ფარგლებში. ამ კრიტერიუმებიდან გამომდინარე, ისინი გამოყოფენ ურთიერთქმედების ოთხ წესს: კომპლემენტარული, შემთანხმებელი (accommodating), კონკურენტული და ჩამნაცვლებელი. ბოლო ორი წესი განსაკუთრებით საინტერესოა ჩვენი ანალიზისთვის, ვინაიდან სწორედ ისინია ყველაზე მეტად დამახასიათებელი პოსტკომუნისტური საქართველოსთვის 1990-იანი წლებიდან დღემდე. როგორც გ. ჰელმკე და ს. ლევიტსკი აღნიშნავენ, კონკურირებადი არაფორმალური ინსტიტუტები აქტორებისთვის ფორმალურ წესებთან შეუთავსებელ სტიმულებს ქმნიან - თუ დაიცავ ერთს, შეუძლებელია არ დაარღვიო მეორე, მაგალითად, კლიენტელიზმი, პატრიმონიალიზმი, კლანური პოლიტიკა და სხვა. ამგვარი კონკურენტული ურთიერთქმედება აღმოცენდება იმ შემთხვევაში, როდესაც სუსტი ან არაეფექტიანი ფორმალური ინსტიტუტების დანაწესები ეწინააღმდეგება აქტორთა მიზნებს. თუ ასეთი წინააღმდეგობა არ არსებობს, მაგრამ ფორმალურ ინსტიტუტებს არ შეუძლია უზრუნველყოს ის შედეგები, რასაც მათგან მოელოდნენ, იქმნება "ჩამნაცვლებელი არაფორმალური ინსტიტუტები "[2].

ვ. მერკელის და ა. კრუასანის აზრით, არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის გზაზე დამდგარი საზოგადოება შეიძლება განვითარდეს სამი ჰიპოთეტური სცენარის მიხედვით: 1) რეგრესი, ე. ი. სულ უფრო მეტი "დეფორმალიზაცია"; 2) პროგრესი, ანუ არაფორმალური პრაქტიკის თანდათანობითი შევიწროება; 3) სტაბილურობა. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, "ფორმალური დემოკრატიული ინსტიტუტების და არაფორმალურად გადაგვარებული დემოკრატიული დეფექტების გადახლართვა გადადის თვითკვლავწარმოებად წონასწორობაში, რაც იწვევს დეფექტური დემოკრატიის სტატუს-კვოს სტაბილიზაციას. სტაბილურობა შენარჩუნდება მანამდე, სანამ დემოკრატიის სპეციფიკური დეფექტები სახელისუფლო ელიტის ბატონობის გარანტიას იძლევა და ხელს უწყობს მოსახლეობის (სისტემის მხარდამჭერი ნაწილის) ინტერესების დაკმაყოფილებას" [11, გვ. 27-28]. მაშინაც კი, როდესაც კანონის მითითებები მეტ-ნაკლებად ცნობილია, აქტორები მათ ანაცვლებენ ან ჩააშენებენ ჩვეულ არაფორმალურ ურთიერთობებში. აღმოცენდება პარადოქსული სიტუაცია: უნივერსალური ნორმები ათვისებულია, მაგრამ მოკლებულია პრაქტიკულ აზრს. ასეთი სიტუაციის ახსნა შესაძლებელია კოგნიტური მიდგომის საფუძველზე.

"უცხოური ნიმუშებიდან", ხოლო ნაწილობრივ, სპეციალურადაა შექმნილი იმისათვის, რომ დაამსხვრიოს საზოგადოებაში არსებული ქცევის ნიმუშები. თუმცა, ისინი ხშირად არ შეესაბამება, ჯერ ერთი, აქტორთა ნორმატიულ წარმოდგენებს სამართლიანობაზე, მეორე, კონფლიქტების დარეგულირების მათთვის ჩვეულ წესს. წინააღმდეგობა დადგენილ ფორმალურ წესებსა და რეალურ პრაქტიკას შორის მეტ-ნაკლები წარმატებით გადაილახება ინსტიტუტების "გამომყენებელთა" არაფორმალური დისკურსის ფარგლებში. არაფორმალური მიდგომა ადვილად "უმკლავდება" ადამიანთა ურთიერთქმედების დროს აღმოცენებულ ორაზროვნებას.

ფორმალურ და არაფორმალურ დისკურსებს შორის განსხვავება ინსტიტუციური ხაფანგების წარმოშობის წანამძღვრებს ქმნის. მისი სიმყარე განპირობებულია "გარღვევით" რეალურ პრაქტიკასა და ფორმალურ წესებს შორის. "საკუთარ" მიზნებთან შეგუებისთვის, გვერდის ავლისთვის ან დარღვევისთვის აქტორები იძულებულნი არიან, "აითვისონ" ეს წესები. ამასთან, ამგვარი ჩანაცვლებით დაინტერესებულ აქტორებს გარკვეულ ხაფანგში აღმოჩენის რისკი ემუქრებათ: წესების დეფორმალიზაციის დროს, იმპორტირებული ინსტიტუტი სუსტდება და აღარ შეუძლია არც ნორმატიული და არც სოციალიზაციის ფუნქციის შესრულება.

იმპორტირებული ინსტიტუტის დანერგვის პროცესში ამ ფუნქციების მჭიდრო კავშირის შესახებ მიანიშნებს კლაუს ოფეც: "მაშინაც კი, თუ იმიტაცია (მაგალითად, პოლიტიკური პარტიების საქმიანობის მარეგულირებელი ინსტიტუციური წესებისა) რაიმე წარმატებული ნიმუშის წუნდაუდებელი ასლის გაჩენას გამოიწვევს, ღიად რჩება კითხვა: შეძლებენ კი ახალი ინსტიტუტები იგივენაირად და იგივე შედეგებით ფუნქციონირებას, როგორც "დედანი", ისინი ხომ, ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით, მხარდაჭერილი არ არის სათანადო "სულით" და კოლექტიური მეხსიერებით იმ პროცესის შესახებ, რომლის წყალობითაც ეს "სული", ანუ "ეთოსი" ინსტიტუციური წესების ერთობლიობად გადაიქცა? კონსტრუქტივისტული მიდგომა ეჯახება, სულ მცირე, ერთ სახიფათო პრობლემას მაინც, რომელიც უცნაურად გვაგონებს "სოციალისტური პიროვნების შექმნასთან" დაკავშირებულ ცნობილ შეცბუნებას... კაპიტალიზმის "სული" უნდა განმტკიცდეს მას შემდეგ, რაც კაპიტალიზმის ინსტიტუტები უკვე აღმოცენდა [13, გვ. 213]. თუ მოცემული ფორმალური ინსტიტუტი არაფორმალურთან კომპლემენტარულობის რეჟიმში კი არ ურთიერთქმედებს, არამედ კონკურირებს მასთან, დიდია იმის ალბათობა, რომ აქტორთა მიზნები, რომელთა მიღწევასაც ისინი არაფორმალური ინსტიტუტების მეშვეობით ცდილობენ, წინააღმდეგობაში იქნება ფორმალური ინსტიტუტებით მიღწევადი შედეგების მოლოდინებთან. რაც უფრო ღრმაა ეს წინააღმდეგობა, მით უფრო ძლიერია იმედგაცრუება ინოვაციებში და მით უფრო ცუდად ასრულებენ კოპირებული ინსტიტუტები ნორმატიულ და მასოციალიზებელ ფუნქციებს.

კ. ოფეს აზრით, ინსტიტუტებსა და სოციალურ ნორმებს შორის კავშირი არა ცალმხრივი, არამედ ორმხრივი და ციკლური ხასიათისაა: "სოციალური აქტორები აყალიბებენ და მოქმედებაში მოჰყავთ ინსტიტუტები, ხოლო ისინი, თავის მხრივ, აყალიბებენ აქტორებს, რომლებსაც შეუძლიათ სოციალური ნორმების დაცვა. ინსტიტუტები აწესებენ ნორმატიულ და კოგნიტურ ნიმუშებს იმისა, რაც უნდა ჩაითვალოს ნორმალურად, რასაც უნდა ველოდეთ, რასაც უნდა დავეყრდნოთ, რომელ პოზიციებზეცაა განაწილებული ესა თუ ის უფლებება-მოვალეობები და რაც სჭირდება იმ საზოგადოებას, რომელშიც მოცემული ინსტიტუტი მოქმედებს. ინსტიტუტები ასრულებენ მასოციალიზებელ ფუნქციას ეტალონების შეთავაზებით და იმის შეხსენებით, თუ როგორ უნდა "მოიქცნენ" ადამიანები სხვების მიმართ და რას უნდა ელოდნენ მათგან' [13, გვ. 200].

მნიშვნელოვანი მიდგომა არაფარმალური პრაქტიკების აღწერისათვის არის უ. ბეკის "რისკის საზოგადოების თეორია". არაფორმალურ საზოგადოებას, როგორც რისკის საზოგადოებას, თავისი კანონები აქვს, რომელსაც, საბოლოო ანგარიშით, ყველა ემორჩილება. თუ დემოკრატიულ საზოგადოებებში საყოველთაო სოციალური წესრიგის ელემენტი ბაზარია, რისკის საზოგადოებაში მას ცვლის პირადი კავშირების ქსელი, რომელიც მიმართულია კერძო ან კორპორატიული ინტერესების დაკმაყოფილებისაკენ. თანამედროვე არაფორმალურობა არის არა ინტელექტუალური კაპიტალი პიროვნებისა და საზოგადოების განვითარებისათვის, არამედ საყოველთაო გაურკვევლობის და შიშის პირობებში ინდივიდუალირი გადარჩენა [14, გვ. 260].

ე. ოსტრომის მიხედვით, ინსტიტუტები არის არა ის, რაც დაწერილია კანონებში ან "მორალურ კოდექსებში", არა ის, რასაც ადამიანები ამბობენ მათზე ტრიბუნებიდან ან კულუარებში, არამედ ის, რაც რეალურად არეგულირებს სოციალურ ურთიერთქმედებას. ეს არის "მოქმედი წესები" (working rules, rules-in-use). ისინი "უხილავია" (invisible) და "წარმოადგენენ ფუნდამენტურად გაზიარებულ ცნებებს, რომლებიც, უფრო ხშირად, მონაწილეთა გონებაში იმპლიციტური ცოდნის ფორმით არსებობს" [15, გვ. 37]. თუმცა, იმპლიციტური ხასიათი (მისი გამოყენება უფრო ადვილია, ვიდრე არტიკულირება) არ ამცირებს წესების, როგორც ურთიერთქმედების რეგულატორის პრაქტიკულ მნიშვნელობას, ოღონდ ერთი პირობით: არა ერთმა ინდივიდმა, არამედ საზოგადოების (ჯგუფის) ყველა წევრმა უნდა იცოდეს, რომ მოცემული წესი არსებობს და გამოიყენება მათ მიმართ ყოველგვარი გამონაკლისის გარეშე. როგორც აღნიშნავს ჯ. ნაიტი, "წესების უნივერსალურობაზე შეიძლება ვილაპარაკოთ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ისინი განაპირობებენ არა მარტო ჩვენს საკუთარ მოქმედებებს, არამედ იმათი მოქმედებების მოლოდინებსაც, ვისთანაც კონტაქტში შევდივართ" [8, გვ. 70-71].

აქტორთა მიერ ქცევის ახალი წესების რეალურობის მიღების პროცესი, უპირველეს ყოვლისა, დამოკიდებულია ნორმის შესახებ საყოველთაოდ აღიარებულ წარმოდგენებზე. ჯ. ნაიტის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ეს არის "მომავალ მოქმედებათა ორიენტირი, სახელმძღვანელო პრინციპი. როგორც გამოკვლევები აჩვენებს, კანონმორჩილება არ არის ამა თუ იმ ელიტისათვის გავლენის მქონე ფასეულობა. ფაქტობრივად, ჩამოყალიბდა ფარისევლობის 'კულტურა", ანუ ორმაგი სტანდარტები. "კანონის უზენაესობა ოფიციალურად გაცხადებული ფასეულობაა, მაგრამ რეალურად, კანონების ჩამნაცვლებელი სხვა ნორმები უფრო ფუნქციონალურია" [16]. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანთა ცნობიერებაში ფორმალური წესი აღიქმება არა იმდენად როგორც ორიენტირი ან ნიმუში, რამდენადაც რაღაც "დისტანცია", რომელიც უნდა შეინარჩუნო, "ზღვარი", რომელსაც ან არ უნდა გადახვიდე, ან ფრთხილად გვერდი აუარო (კანონისადმი მსგავსი დამოკიდებულება სხვა პოსტსაბჭოთა ქვეყნებშიც დასტურდება). კანონის ამგვარი აღქმა მას განსაკუთრებული რეალობის სტატუსს აძლევს: კანონის ფარგლებში დარჩენა ნიშნავს, შეძლო მისი ნორმებით მანიპულირება. სწორედ, მსგავსი მანიპულაციების პროცესში ხდება წესების დეფორმალიზაცია. ფორმალური წესები იმ სახისაა, რომ არ ვარაუდობს მათ სრულ და უპირობო შესრულებას. ელიტის ამოცანა არც არის ასეთი შესრულების მიღწევა, რაზეც მეტყველებს ფორმულირებებში შეგნებულად დაშვებული ორაზროვნებები. ეს კი კანონებს აახლოვებს დაუწერელ ნორმებთან, რომელთა გამოყენებაც თითქმის ყველა მოქალაქეს ათვისებული აქვს ინტუიციურ დონეზე. ყალიბდება აზროვნების ონტოლოგიური სტილი - აქცენტი ინტუიციასა და ცხოვრებისეულ გამოცდილებაზე. აქტორთა უმრავლესობისთვის ფორმალური სამართლის ეფექტიანობის სასარგებლო "დასავლური არგუმენტები" სრულიად გასაგებია, მაგრამ ლოგიკურად არაცხადი.

დეფორმალიზაციის ლოგიკის ერთ-ერთი ელემენტია გაურკვევლობა ფორმალური წესების ინტერპრეტაციაში. ოფიციალური ორგანოები "თითქმის ყოველთვის ან ადგილს ტოვებენ განუსაზღვრელობისთვის და შეუძლებელია ყველა საკანონმდებლო სიცარიელის შევსება, ან სრულიად შეგნებულად ქმნიან განუსაზღვრელობის არეალს... ფორმალური წესების სხვადასხვაგვარი განმარტებისთვის შესაძლებლობების შემონახვით" [10, გვ. 64]. ასეთი პრაქტიკა ახასიათებს სახელისუფლო ელიტების კოგნიტურ კომპეტენციას - სიტუაციების განმარტების მათთვის დამახასიათებელ ხერხს, არაცხადად ან ორაზროვნად ფორმულირებული წესები შეადარონ დაუწერელ, ანუ არაარტიკულირებულ ნორმებს.

აქტორთა მიერ ახალი წესების რეალობის "მიღება" დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ ჩათვლის საჭიროდ ჩინოვნიკი, გამოიყენოს მის ხელთ არსებული სახელისუფლო რესურსი და დაადგინოს არსებული დანაწესიდან გადახრის ზღვარი.

ამა თუ იმ ფორმალური წესის არაფორმალური ნორმით ჩანაცვლების პროცესი მიმდინარეობს "ელიტური თვითნებობით", როდესაც "წესების მიხედვით თამაში" იცვლება "წესებთან თამაშით". მისი შედეგი დეტერმინირებულია აქტორთა დისკურსების თავსებადობით. მათი არასრული თავსებადობის შემთხვევაში კი ხდება საერთო რეციპროკულობის ნორმის პრაქტიკული მნიშვნელობის დევალვაცია, როდესაც რიგით მოქალაქეს აიძულებენ პატრიმონიალური ბატონობა/მორჩილების ყველაზე მარტივ და უხეშ ურთიერთობას "მთხოვნელის" მოდელის მიხედვით.

თავდაპირველად იგი დემონსტრაციული უხეშობით, მრავალჯერადი უარით და მსგავსი საშუალებებით დაჰყავთ "ჩვენი ადამიანის" დონემდე, ე.ი. ადამიანისა, რომელიც შეჩვეულია ასეთ ურთიერთობას და მზადაა, დაემორჩილოს ამჯერადაც. შეთანხმებაში დარწმუნების შემდეგ, მას უკვე აძლევენ შესაძლებლობას, გამოიყენოს პრობლემათა გადაწყვეტის პრაგმატული საშუალებები: დაიმოწმოს საჭირო ნაცნობობა, გამოიყენოს ფული და ა.შ. ესე იგი, მოიქცეს როგორც "მათი ადამიანი" [17, გვ. 35-36]. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ფორმალური წესების ინტერპრეტაცია დამოკიდებულია კომუნიკაციურ რაციონალურობაზე, რომელიც გამოიხატება არაფორმალური ურთიერთქმედების მეშვეობით განუსაზღვრელობასთან გამკლავების უნარით.

აღსანიშნავია არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის ერთი საინტერესო პარადოქსი: ადამიანთა გაერთიანებისთვის მზადყოფნა კონტრაგენტისადმი ნდობის არქონის შემთხვევაშიც. ამ პარადოქსის ერთ-ერთ ახსნას იძლევა "იძულებითი ნდობის"(enforceabletrust) ქსელი, როგორც სოციალური კაპიტალის სახეობა. მისი თავისებურება ისაა, რომ იგი ემყარება არა ინდივიდთა პიროვნულ თვისებებს, არამედ ჯგუფის მიერ თავისი წევრების ქცევის რეგულირების შესაძლებლობას [18, გვ. 54]. გარდამავალი ეკონომიკების კვლევის შედეგები აჩვენებს, რომ თანასაზოგადოება, რომელიც ინტეგრირებულია "იძულებითი ნდობის" საფუძველზე, მოსახლეობის საკმაოდ დიდი ნაწილის მიკროგარემოს ქმნის.

არაფორმალური ურთიერთქმედების იმანენტური შემადგენელია შეთანხმების სტრატეგია. უმეტეს შემთხვევაში, მსგავსი შეთანხმება ელიტის წარმომადგენლებსა და სამეურნეო აგენტებს შორის მორიგების ფორმას იღებს, ვინაიდან მიღებული ნორმის, დადგენილი წესრიგის გარკვეულ დარღვევას გულისხმობს. სამეურნეო აგენტები ცდილობენ, "ჩრდილოვანი" ლობირების გზით, წესრიგი თავის სასარგებლოდ შეცვალონ. ყალიბდება ინსტიტუციური კომპრომისი, როდესაც აგენტებს, გარკვეულ ფარგლებში, დადგენილი ფორმალური წესების დარღვევის უფლება ეძლევათ. ამგვარი ინსტი- ტუციური კომპრომისი ფორმალური წესების რიტუალურ დაცვას მაინც გულისხმობს, რაც, თავის მხრივ, რთული და დაფარული არაფორმალური სტრატეგიების საფარველად გამოიყენება [10, გვ. 66]. გარდა ამისა, წესების რიტუალური დაცვის აუცილებლო- ბა აქტორებს უბიძგებს, მსგავსი მოქმედება "უცხოების" "თავისიანებად" გადაქცევის სტრატეგიად გამოიყენონ. ქცევის ფორმალური და არაფორმალური "კოდების" პარალელური გამოყენება დანერგილ ინსტიტუტებს "თავისიანებისთვის" ეფექტიანს, ხოლო "სხვებისთვის" არაეფექტიანს ხდის, ხელს უწყობს სოციალური წესრიგის ფრაგმენტულ ინსტიტუციონალიზაციას. ამავე დროს, ფორმალური წესების მოჩვენებითი დაცვა, მათით მანიპულაცია, ინსტიტუციური ხაფანგის არსებობაზე მიუთითებს. "თავისიანებს" შორის დამყარებული ნდობითი ურთიერთობები საჯარო როლებს ფარგლებს გარეთ, ელიტის წარმომადგენელთა გაუმართლებელი ჩარევისგან კერძო ცხოვრების უსაფრთხოების დაცვის საშუალებასაც იძლევა. ხოლო უთანხმოება მოქალაქეთა მოთხოვნილებებსა და მათი დაკმაყოფილებისთვის განკუთვნილ ინსტიტუციურ სტრუქტურას შორის მსგავსი სიტუაციის კვლავწარმოებას განაპირობებს, ასტიმულირებს არაფორმალური კავშირების ექსპანსიას მაკროგარემოში.

არაფორმალურობის "არასაყმაწვილო სენი"  საქართველოში: პოსტსაბჭოთა რეტროსპექტივა

როგორია ქართული "არაფორმალიზმის" მანკი - `მემკვიდრეობითი~ თუ "გადადებული"? ქრონიკული თუ განკურნებადი?

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ, ქართული სახელმწიფო ხელისუფლების განმტკიცებისა და პოლიტიკური გადაწყვეტილებების რეალურად გატარებისთვის იბრძოდა. `რევოლუციამდელი არაფორმალიზმის~ ლოგიკური სქემა პირობითად, შემდეგნაირად შეიძლება წარმოვადგინოთ:

• სხვადასხვა ძალაუფლებრივი ჯგუფების დაბალანსების მცდელობა, რამაც შედეგად, სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული "კორუფციული პირამიდის' ფორმირება გამოიწვია (პოსტსაბჭოთა სივრცეში ეს ფენომენი ფართოდ იყო გავრცელებული ტრანსფორმაციის პირველ ფაზაში [19; 20]
• "კორუფციული პირამიდა"- როგორც სხვადასხვა ძალაუფლებრივ ჯგუფებს შორის ეკონომიკური პრივილეგიების გადანაწილების მნიშვნელოვანი არაფორმალური ინსტრუმენტი. ამ პოლიტიკური პრაქტიკის მასშტაბი იმაში აისახა, რომ კორუფციის აღქმის ინდექსში საქართველომ ყველაზე უფრო კორუფციულ ქვეყანათა სიაში მეშვიდე ადგილი დაიკავა;
• კვაზილეგალური `კანონიერი ქურდების~ ინსტიტუტის მეშვეობით კრიმინალების ხელსაყრელი თანამშრომლობა მთავრობასთან და მის წარმომადგენლებთან [21, გვ. 49–64]. (მათ მიერ საარჩევნო კამპანიების დაფინანსება, არჩევნებში მონაწილეობა, მნიშვნელოვანი ეკონომიკური სექტორების (სასტუმროები, რესტორნები, საცალო ვაჭრობა) გაკონტროლება [22, გვ. 53, 56], ეკონომიკური პრივილეგიების გადანაწილების საკითხის "მოგვარება" საკუთარ ძალაუფლებრივ წყაროებზე დაყრდნობით) [23];
• ფორმალური (ლეგალური) წესების მრავალრიცხოვნება და წინააღმდეგობრივი ხასიათი, მათი დაცვის სირთულე, როგორც ინსტიტუციური წინაპირობა კორუფციული პირამიდებისათვის. შედეგად - სახელმწიფო თანამდებობის პირების მიერ ქრთამის აღება გარკვეული სამსახურის გაწევისათვის [24, გვ. 167- 184];
• ეკონომიკური პრივილეგიების სისტემა და პროტექციონიზმი მმართველ ელიტასთან დაკავშირებული მეწარმეებისთვის - 1997-2003 წლებში საგადასახადო კოდექსში შეტანილი 74 ცვლილება "პრივილეგირებულ ბიზნესს"  საშუალებას აძლევდა გამონაკლისებით ესარგებლათ. შედეგად - ქართული ბიზნესის დიდი ნაწილის გადანაცვლება ჩრდილოვან ეკონომიკაში [25, გვ. 55).

ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, სწორედ, მასობრივი კორუფცია და დისფუნქციური სახელმწიფო წარმოადგენდა 2003 წლის "ვარდების რევოლუციის" ძირითად მიზეზს [26]. "ვარდების ელიტის"  მოდერნიზაციული პოლიტიკის მიუხედავად, რომელიც, "ფუნქციონირებადი სახელმწიფოს" შექმნასა და საზოგადოებისთვის ეფექტიანი მომსახურების ახალი სისიტემის დანერგვაში" გამოიხატა [27], არაფორმალური მმართველობის პრაქტიკა, როგორც წინა ხელისუფლების "კულტურული მემკვიდრეობა", კვლავ გაგრძელდა.

"ვარდისფერი არაფორმალიზმის" მოზაიკური მრავალფეროვნების მიუხედავად, შესაძლებელია მისი არსებითი მახასიათებლებლების გამოყოფა:

• საკუთრების უფლებების ხელყოფა, გამოხატული: 1) ვითომდა "ნებაყოფლობით ჩუქებებში" დეპრივატიზაციის საბურველქვეშ, როდესაც პრივატიზებული ობიექტებს, პრივატიზაციის პროცესში დაშვებული შეცდომების გამოსწორების საბაბით, მესაკუთრეებს ძალოვანი უწყებების ზეწოლით ართმევდნენ, ხელახალი პრივატიზების მიზნით; 2) კერძო საკუთრებაში არსებული შენობების ნგრევაში, ვითომდა ქალაქის იერსახის გაუმჯობესებისთვის. სინამდვილეში, "საკუთრების უფლების ხელყოფა გამოიყენეს ხელისუფლებასთან დაახლოვებულ ე.წ. ელიტერულ ბიზნესმენთათვის ქონების გადასანაწილებლად" [28, გვ. 137]. (2011 წლის დასაწყისისთვის, საქართველოს მასშტაბით, დაფიქსირდა სახელმწიფოს სასარგებლოდ ქონების მიტოვების 1563, მთლიანად, 2004-2012 წლებში - ქონების ჩუქების 9860 შემთხვევა, ხოლო ნაჩუქარი ქონების ღირებულებამ 163 175 118,86 ლარი, 11 568 836,73 დოლარი და 10 100 ევრო შეადგინა). როგორც მკვლევარები აღნიშნავდნენ, საკუთრების არაფორმალური წესით ხელყოფა არა მარტო ახალი ეკონომიკური პოლიტიკის ნაწილი იყო, არამედ სიკეთის ფორმალურად გადანაწილების ახალ შესაძლებლობებსაც ქმნიდა;
• ბიზნესმენების იძულება, ძალოვანი სტრუქტურების გამოყენებით, არაადეკვატური ფასი გადაეხადათ დაზიანებული და უვარგისი ობიექტების შესყიდვაში, უკანონო სისხლის სამართლებრივი დევნის შეწყვეტის სანაცვლოდ [29, გვ. 42-43];
• იძულებითი ინვესტიციები ფორმულით - "ბიზნესის საზოგადოებრივი პასუხისმგებლობა". როგორც ქრისტიან ტიმი აღნიშნავს, "საქართველოს სადაზღვევო ლანდშაფტი კარგი მაგალითია მსგავსი იძულებითი ინვესტიციების საილუსტრაციოდ. საავადმყოფოების პრივატიზებისას სადაზღვევო კომპანიებს მოსთხოვეს მნიშვნელოვანი ინვესტიციები განეხორციელებინათ საავადმყოფოების ბაზარზე. სახელმწიფო და ბიზნესის სამყაროს ეს სიმბიოზური კავშირი ცხადი ხდება იმითაც, რომ სახელმწიფო არანებაყოფლობითი ინვესტიციების კომპენსირებას სადაზღვეო კომპანიებს შორის ბაზრის გადანაწილებით შეეცადა";
• სპეციალური "არასაბიუჯეტო ანგარიშები", რომელიც შეიქმნა სამინისტროებთან 2003 წ. წინა ხელისუფლების ფუნქციონერთა მიერ "თავისუფლების საფასურის' შეტანისათვის. ამ თანხების ნაწილი მიდიოდა სახელმწიფო ბიუჯეტში. შემდგომში კი მან არაოფიციალური დაბეგვრის სახე მიიღო. ამ გზით მხოლოდ თავდაცვის სამინისტრომ 2004-2006 წწ. 35 მლნ ლარი (29 მლნ დოლარი) მიიღო. ვინაიდან "არასაბიუჯეტო ანგარიშების გაუმჭვირვალეობა თავადაა კორუფციის წყარო" [28, გვ. 136], (მისი ხარჯვა უშუალოდ მთავრობის პრეროგატივა იყო და საზოგადოების მხრიდან კონტროლს არ ექვემდებარებოდა), აღნიშნული მოვლენა ნათლად მიუთითებს იმაზე, თუ როგორ შეუძლია ელიტას კორუფციის წინააღმდეგ საბრძოლველად თვით კორუფციული ინსტიტუტის შექმნა და გამოყენება;
• ელიტების მიერ საკუთარი ბიზნესისთვის ექსკლუზიური პირობების შექმნა პრინციპით: "მეგობრებს - წყალობა, დანარჩენებს - კანონი" (ლათ.: Bonitas in suos, justitia in omnes). სახელმწიფოს მხრიდან ფავორიტიზმის და ბიზნესის ცალკეულ წარმომადგენლებთან შიდა გარიგებების დასტურია, მაგალითად, საგადასახადო წნეხის"გამოყენება მედიაბიზნესის მიმართ: 2010 წლის საგადასახადო ამნისტიით სახელმწიფომ ტელეკომპანიებს - `რუსთავი 2", "იმედი" და "საზოგადოებრივი არხი" - 2010 წლის 36 მლნ-მდე დავალიანება ჩამოაწერა; ტელეკომპანია "კავკასიას" კი 30 000 ლარის საგადასახადო დავალიანება 2007 წლის გაზაფხულზე ყადაღის გზით გადაახდევინეს. ასევე ყადაღის გზით ამოიღეს მათგან 2,5-ლარიანი საგადასახადო ნაშთი [30].

ამგვარად, "ხელისუფლებისა და საკუთრების ძველი სიმბიოზი დაირღვა, მაგრამ მის ადგილას ახალი სიმბიოზი დამკვიდრდა, რომელიც უმთავრესად ელიტარული კორუფციით გამოვლინდა" [27] .

"პოსტვარდისფერი არაფორმალიზმი", ერთი მხრივ, "რევოლუციამდელი" და "ვარდისფერი არაფორმალიზმის"  "ტრადიციული", "მემკვიდრეობითი" პატერნების მატარებელია, ხოლო, მეორე მხრივ, გარკვეული უნიკალურობით გამოირჩევა. ახალმა ელიტამ ბიზნესზე არაფორმალური ზეწოლის მავნე პრაქტიკა აღმოფხვრა [31, გვ.5], მაგრამ თვით "არაფორმალიზმის" მანკიერი სენისგან ვერ განთავისუფლდა, რის გამოხატულებაცაა:

• ნეპოტიზმი და კრონიზმი საჯარო სამსახურში - საჯარო სამსახურის საკანონმდებლო ჩარჩოს გაუმჯობესების მიუხედავად (მაგალითად, საჯარო სამსახურში კონკურსის ჩატარების ახალი წესის შემუშავება), მთავრობამ ვერ შეძლო დამოუკიდებელი და პოლიტიკური გავლენისგან თავისუფალი საჯარო სამსახურის ჩამოყალიბება; "საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველოს" შეფასებით, ნეპოტიზმთან ბრძოლა სახელმწიფოს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს გამოწვევას წარმოადგენს. მან პარლამენტში წარადგინა საკანონმდებლო წინადადება, რომელიც ნეპოტიზმის კრიმინალიზებას ითვალისწინებდა. თუმცა ეს წინადადება არ იქნა მოწონებული და პარლამენტს იგი არ განუხილავს. [32]; (NDI-ს ბოლოდროინდელი კვლევის მიხედვით, გამოკითხული მოსახლეობის 68% მიიჩნევს, რომ ადგილობრივ ხელისუფლებაში ნეპოტიზმის პრობლემაა. ამ მოსაზრებას მოსახლეობის მხოლოდ 15% არ ეთანხმება, 17%-მა კი - "არ იცის");
• გადაწყვეტილებათა მიღების კულუარიზაცია - არასამთავრობო ორგანიზაციების დოკუმენტში ვენეციის კომისიისადმი - "საქართველოს საკონსტიტუციო კომისიის მუშაობის ერთობლივი შეფასება" - აღნიშნულია: "მიუხედავად იმისა, რომ პროცესში სამოქალაქო საზოგადოების ჩართულობა უზრუნველყოფილი იყო, კრიტერიუმი, რის მიხედვითაც შეარჩიეს ექსპერტები, ბუნდოვანია და ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს ზოგიერთი შერჩეული დამოუკიდებელი ექსპერტი ან მმართველ გუნდთან იყო აფილირებული ან მმართველი გუნდის წარმომადგენლების მსგავსი შეხედულებები ჰქონდა...კომისიის მუშაობის მანძილზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესს აკლდა სიცხადე და წინასწარი განჭვრეტა... გაუგებარი იყო, როგორ იღებდა გადაწყვეტილებას სამუშაო ჯგუფი იმის შესახებ, თუ რომელი ალტერნატივა უნდა ასახულიყო კანონპროექტში" [33];
• არაფორმალური მმართველობა - ე.წ. `სოლო-კრატია~, რომლის არსია "არაფორმალური და სრული ძალაუფლების თავმოყრა იმ ადამიანის ხელში, რომელსაც რაიმე სახის სახელმწიფო პასუხისმგებლობა და ვალდებულებები არა აქვს" [27]. როდესაც არაუფლებამოსილი პირები ჩართულნი არიან კონკრეტული სახელმწიფოებრივი საკითხების გადაწყვეტაში, ეს უარყოფით გავლენას ახდენს ქვეყანაში დემოკრატიული ინსტიტუტების გამართულ ფუნქციონირებაზე, განამტკიცებს "პატრონ-კლიენტური ქსელების" სისტემას, ამავე დროს, ასუსტებს ლეგალური ინსტიტუტების "სასიგნალო" ფუნქციას.

არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის ამგვარი სცენარი და ელიტების ი სტიტუციური ვოლუნტარიზმი განაპირობებს, ერთი მხრივ, "განუსაზღვრელობის მაღალ დონეს ეკონომიკაში, ხოლო, მეორე მხრივ, ნეგატიური ინსტიტუციური მოლოდინების ფორმირებას", როდესაც ეკონომიკური აგენტები არ ენდობიან წესთა ლეგიტიმურ სისტემას და ცდილობენ ჩაანაცვლონ იგი არაფორმალური წესებით (მით უმეტეს, როდესაც ამგვარი ჩანაცვლების მაგალითს ელიტები უჩვენებენ).

განვითარებული სამოქალაქო საზოგადოების არსებობისას, სახელმწიფო გადაწყვეტილებების მიღება ელიტების პრეროგატივად რჩება, მაგრამ არა მათ "საშინაო საქმედ", ვინაიდან ელიტებს არ შეუძლიათ საზოგადოებრივი ინტერესების იგნორირება და მასების კონტროლის და ზეწოლის ქვეშ იმყოფებიან. რეჟიმი, ამ შემთხვევაში, ნაკლებად "ელიტოცენტრული" ხდება [34]. ღია ხელმისაწვდომობის რეჟიმში გადასვლა ხდება თანდათან და გარკვეული სამიჯნე პირობების შესრულებასთან ერთად, რომელთაგან ერთ-ერთი კანონის უზენაესობის განმტკიცებაა, პირველ რიგში, თვით ელიტებისთვის, რომლებიც ურთიერთქმედებენ ფორმალური წესების და არა კერძო შეთანხმებების საფუძველზე [35]. კანონის უზენაესობის აღიარება ნიშნავს ელიტების ცვლილებასაც, რაც ხელს უწყობს ელიტების და საზოგადოების ინსტიტუციურ პრეფერენციათა დაახლოებას - ელიტების ლოიალურობას ინსტიტუტებისადმი და არა განსაზღვრული ინდივიდებისა და არაფორმალური ჯგუფებისადმი [36], ინსტიტუტების გამოყენებას თავისი დანიშნულებით და არა როგორც მანიპულირების ობიექტისა [37].

საქართველოში დამოუკიდებლობის მთელი ისტორიის მანძილზე, საზოგადოება არ აკონტროლებდა ინსტიტუტების არჩევის პროცესს, გადასცა რა იგი ელი-ტებს. ხოლო ელიტების უპირატესობანი ყოველთვის არ შეესაბამებოდა საზოგადოების საჭიროებებს, რის შედეგადაც "ღია ხელმისაწვდომობის რეჟიმის" (დ. ნორტის ტერმინოლოგიით) ფორმირება და სტაბილური განვითარება ვერ მოხერხდა. თითქმის ოცდაათწლიანი გამოცდილება გვაიძულებს, ეჭვი შევიტანოთ ქართული ინსტიტუტების და ეკონომიკის "ზემოდან მოდერნიზაციის" შესაძლებლობაში, მიუხედავად იმისა, თუ რით აიხსნება ამგვარი მიდგომა: ტრადიციით, მასების პასიურობით თუ პოლიტიკური ცენტრალიზაციის უპირატესობებით.

"არაფორმალიზმი" - "კულტურული მემკვიდრეობა", "ტრანსფორმაციული სინდრომი"თუ "ელიტური თვითნებობა?"

ვინაიდან არაფორმალური ინსტიტუტები იდენტიფიცირდება ტრადიციებთან, წეს-ჩვეულებებსა და კულტურულ შეზღუდვებთან, მათი ფესვები უკავშირდება წარსულის არაკეთილსასურველი მემკვიდრეობის ეფექტს, დროთა განმავლობაში განმტკიცდება კულტურაში და გადაიქცევა დაბრკოლებად ინსტიტუციური მოდერნიზაციის გზაზე. განვითარების ისტორიული განპირობებულობა (path dependency) გადაულახავ ბარიერებს ქმნის ინსტიტუციური ცვლილებებისთვის მომავალში. ამ მეტად პესიმისტური თვალსაზრისით, საზოგადოება, რომელსაც "მანკიერი" ინსტიტუტებისადმი ისტორიული იმუნიტეტი არა აქვს, შეიძლება დიდი ხნით აღმოჩნდეს მათი მსხვერპლი.

თუ კულტურული "მემკვიდრეობა"  ეკონომიკური და სოციალური ქცევის დეტერმინირებას ახდენს, შეიძლება დავასკვნათ, რომ "მანკიერი" არაფორმალური ინსტიტუტების პრევალირება საქართველოში თითქმის ფატალურია. რადგან "მოთხოვნა სამართალზე" ამ საზოგადოებრივი დოვლათის მომხმარებელთა (ინდივიდების და ორგანიზაციების) მხრიდან, სახელმწიფოსადმი დაბალი ნდობის, ასევე პატრონაჟულ-კლიენტელური კავშირების ღრმად ფესვგადგმულობის გამო, არ არსებობს, ამიტომ საზოგადოებისთვის კანონის უზენაესობის დამყარების ნებისმიერი მცდელობა წარუმატებელი იქნება, ყოველ შემთხვევაში, მოკლევადიან პერსპექტივაში. ზოგიერთი კვლევის მონაცემები ქართველთა განწყობების და ფასეულობების შესახებ ამ თეზისის სასარგებლოდ მეტყველებს [38]. თუმცა, როგორც "ეკონომიკური სასწაულის" ქვეყნების ევოლუცია გვიჩვენებს, სწრაფი ეკონომიკური ზრდის პირობებში, კულტურული მახასიათებლები შეიძლება ორი-სამი ათწლეულის განმავლობაშიც შეიცვალოს. ეკონომიკური მოდერნიზაცია ბადებს მოძრაობას "გადარჩენის ფასეულობებიდან" "თვითგამოხატვის ფასეულობებისკენ" [39]. გარდა ამისა, როგორც გამოცდილება გვიჩვენებს, "სუსტთა იარაღი" სოციალურ-ეკონომიკური უფლებებისთვის ბრძოლაში კანონმდებლობის ფორმალური ნორმებია და არა არაფორმალური ინსტიტუტები: სასამართლო სარჩელები და ხმაურიანი საჯარო კამპანიები საქართველოში ამის მაგალითია. ეს ნიშნავს არა "სამართალზე მოთხოვნის" არარსებობას, არამედ ფორმალური წესების უუნარობას ან მათ ბოროტად გამოყენებას. ამ შემთხვევაში, მასების განწყობები და ორიენტაციები არაფორმალური მმართველობის მიზეზად კი არა, უფრო მის შედეგად უნდა ჩაითვალოს. "კულტურული მემკვიდრეობის" არგუმენტით ვერ იხსნება ისიც, თუ რატომ არის არაფორმალური ინსტიტუტები ერთ შემთხვევაში მნიშვნელოვანი, ხოლო სხვა შემთხვევაში - არა (მაგალითად, ბიზნესის ინსტიტუციური გარემოს გაუმჯობესება, საგადასახადო სამსახურის მუშაობის ეფექტიანობის ამაღლება და სხვ.).

ვიღებთ თავისებურ ჩაკეტილ წრეს: კანონის უზენაესობას საქართველოში არ შეუძლია დამკვიდრება არაკეთილსასურველი კულტურული "მემკვიდრეობის" შედეგად, ხოლო განვითარების ეს "მემკვიდრეობით" განპირობებული ტრაექტორია ვერ შეიცვლება კანონის უზენაესობის არარსებობის პირობებში.

ამ შემთხვევაში, არაფორმალური ინსტიტუტები გადარჩენის პირობად და განვითარების წყაროდაც კი გამოდის. მაგალითად, ის ეხმარება ბიზნეს-ქსელების ფორმირებას საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბების პროცესში. ამ თვალსაზრისით, "არაფორმალიზმი" უფრო დროებითია, რაღაც "საყმაწვილო სენის" მსგავსია, რომელიც შეიძლება დიდხანს გაჭიანურდეს, მაგრამ მაინც განკურნებადია.

საქართველოს დამოუკიდებლობის პირველ წლებში, სახელმწიფოს ადმინისტრაციული პოტენციალის აშკარა სისუსტის გამო, ფორმალური ინსტიტუტები თანდათანობით შევიწროვდა და ჩანაცვლდა არაფორმალურით, ხოლო დემოკრატიზაციის პროცესს როგორც ზემოთ ვნახეთ, მოჰყვა სხვადასხვა ტიპის აქტორთა აღზევება, რომლებიც პრეტენზიას აცხადებდნენ სახელმწიფოს სახელით გამოსვლაზე. თუმცა "ვარდების რევოლუციის" შემდეგ მსგავსი მოვლენები ან განიდევნა, ან ადვილად "ჩაშენდა" ახალ ინსტიტუციურ გარემოში. ამასთან, ფორმალური "თამაშის წესები" ელიტების ხელში სელექციური გამოყენების იარაღად გადაიქცა [40, გვ. 328-329] ეკონომიკურ აგენტთა ერთი ნაწილის წასახალისებლად და მეორეთა დასასჯელად. მაშასადამე, თვით ძლიერი სახელმწიფოს პირობებშიც, ტრანსფორმაციის პროცესში აღმოცენებულ მანკიერ ინსტიტუტებს წარმატებით შეუძლიათ "მუტაცია", ელიტების ანგარებიანი ინტერესების ინსტრუმენტად გადაქცევა. მიუხედავად იმისა, რომ "არაფორმალიზმი" სუსტი სახელმწიფოს ატრიბუტია, ძლიერი სახელმწიფო შეიძლება არანაკლებ სახიფათო დაბრკოლება აღმოჩნდეს კანონის უზენაესობისთვის. ჩამოყალიბდეს "მტაცებელი სახელმწიფო" (predatory state).

ამგვარად, მაშინაც კი, თუ "არაფორმალიზმი"  ტრანსფორმაციის  პერიოდის "საყმაწვილო სენია", ძლიერი სახელმწიფო მას ყოველთვის წარმატებით ვერ "კურნავს". საქართველოს "ვარდისფერი" გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ "პოსტტრავმული სინდრომი" შეიძლება "ქრონიკულ დაავადებაში" გადაიზარდოს. ბატონობის ფორმებს, რომლებმაც პრაქტიკაში გაამართლეს, შეუძლიათ სტაბილურად კვლავწარმოება და რეჟიმების ახალი ჰომოლოგიურად მსგავსი ნაირსახეობების წარმოშობა [41, გვ. 64-67]. ასეთ მემკვიდრეობითობას განაპირობებს, პირველ რიგში, ის, რომ ხელისუფლების ფუნქციონირების პრინციპების შესახებ შექმნილი წარმოდგენები თაობათა ცვლის მიუხედავად ნარჩუნდება. შესაბამისად, ყოველთვის რჩება შესაძლებლობა წინა წესრიგის სრული ან ნაწილობრივი რესტავრაციისათვის. (აღსანიშნავია, რომ ავტორიტარული რეჟიმისკენ დაბრუნება დემოკრატიზაციის შემდეგ სულაც არ არის იშვიათი მოვლენა. თითქმის 100 ქვეყნიდან, სადაც მოხდა პოლიტიკური რეჟიმების ლიბერალიზაციის მცდელობა, მხოლოდ 18-მა "შეინარჩუნა დადებითი დინამიკა ამ პროცესში" [42]. დ. ასემოგლუს და მისი კოლეგების კვლევაში არის დემოკრატიზაციის 122 ეპიზოდი და 71 დაბრუნება არადემოკრატიული რეჟიმისკენ [43].

არაფორმალური ინსტიტუტების ანალიზისადმი ჩვენი მიდგომა ეფუძნება იმ თეზისს, რომ "ინსტიტუტები ...იქმნება უფრო იმისათვის, რათა ემსახუროს იმათ ინტერესებს, ვინც ფლობს ძალაუფლებას, რათა გავლენა მოახდინოს ახალი წესების ფორმირებაზე" [44, გვ. 360-361]. ამ ინტერესების გავლენა ინსტიტუციური მშენებლობის პროცესზე, გარკვეულ პირობებში, შეიძლება მანკიერი ინსტიტუტების დამკვიდრების საფუძველი გახდეს, გაზარდოს ცალკეულ აქტორთა (ელიტების) კერძო დოვლათი მთელი საზოგადოების ინტერესების საზიანოდ. ამგვარად, მანკიერი ინსტიტუტების ჩამოყალიბება და განმტკიცება წინასწარგანზრახულ ქმედებათა შედეგია. განვითარებული საზოგადოებები ამგვარი "მანკის"  საწინააღმდეგო იმუნიტეტს ფლობენ, მაგრამ საზოგადოებისთვის, რომელიც იძულებულია, ინსტიტუტების მშენებლობა "ნულიდან" დაიწყოს, გაცილებით რთულია ეფექტიანი "ანტისხეულების" გამომუშავება.

დასკვნები და წინადადებები

• საქართველოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოს არსებობის მთელ მანძილზე ელიტები ინარჩუნებდნენ და აკვლავწარმოებდნენ არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის გარკვეულ პატერნებს, ფორმალური ინსტიტუციური ჩარჩოებისგან დამოუკიდებლად. ეს პროცესი (სახელმწიფოს აღმოცენების მ. ოლსონისეული თეორიის კონტექსტში) ჰგავს მუდმივ მოძრაობს "მომთაბარე ბანდიტსა" და "სტაციონარულ ბანდიტს" შორის, რომელიც ქმნის არა სტაბილურ ფორმალურ პოლიტიკურ და სახელმწიფო ინსტიტუტებს, არამედ მხოლოდ მუდმივად ტრანსფორმირებად ინსტიტუციურ "დამღას" თავის სასარგებლოდ სარგებლობის მიღების არაფორმალური პრაქტიკის შესანიღბად;
• პოსტსაბჭოთა "არაფორმალიზმის" რეტროსპექტივა გვიჩვენებს, რომ საქართველოში არაფორმალური ინსტიტუტების "პოპულაციისთვის" დამახასიათებელია როგორც "მემკვიდრეობითობა", ასევე "ცვალებადობა". ტრადიციული არაფორმალური ინსტიტუტები, ერთი მხრივ, შენარჩუნდება, მეორე მხრივ, "მუტაცია"  განიცდის, ტრანსფორმირდება ახალ ფორმებში (მაგალითად, ჰორიზონტალური კორუფცია - ვერტიკალურ (ელიტურ) კორუფციაში; ავტოკრატია - სოლო-კრატიაში და სხვ.);
• ქართული "არაფორმალურობა" ქრონიკული, ე.წ. "არასაყმაწვილო" სენია, რომელიც ერთდროულად "კულტურული მემკვიდრეობის", "პოსტტრავმული სინდრომის" და "ელიტური" თვითნებობის თავისებური სიმბიოზია მრავალფეროვანი, მოზაიკური გამოვლინებებით.
• არაფორმალური ინსტიტუციონალიზაციის არსებული სცენარი განაპირობებს:1) ეკონომიკაში - ერთი მხრივ, განუსაზღვრელობის მაღალ დონეს, მეორე მხრივ -  ნეგატიური ინსტიტუციური მოლოდინების ფორმირებას და "ინვესტიციურ ახლომხედველობას"; სამართლის სფეროში - "მომგებიანი კოალიციის" (ელიტების გარკვეული ჯგუფის) ინტერესების მომსახურე წესების დადგენას, პატრონ-კლიენტური ქსელების განმტკიცებას; საზოგადოებაში - სოციალურ ანომიას და ნიჰილიზმს, პოლიტიკური ინკლუზიურობის შემცირებას, რაც უბიძგებს "მომგებიანი კოალიციის" გარეთ დარჩენილებს პოლიტიკური მონაწილეობის არაკონვენციონალური წესები ეძებონ;
• არსებული ტრაექტორიის შეცვლის ერთ-ერთი გზა განვითარებული სამოქალაქო საზოგადოება და "ინკლუზიური ინსტიტუტებია". გამოცდილება გვაიძულებს ეჭვი შევიტანოთ ქართული ინსტიტუტების და ეკონომიკის "ზემოდან მოდერნიზაციის" შესაძლებლობაში, რადგან საზოგადოების მხრიდან გაუკონტროლებელი ინსტიტუციური არჩევანი "შეზღუდული ხელმისაწვდომობის რეჟიმის" და ელიტების თვითნებობის მასტიმულირებელია.

ო. ბისმარკის ცნობილი გამონათქვამის თანახმად, "ცუდი კანონებით და კარგი ჩინოვნიკებით სრულიად შესაძლებელია ქვეყნის მართვა, მაგრამ ცუდი ჩინოვნიკების შემთხვევაში, საუკეთესო კანონებიც ვერ გვიშველის".

ლიტერატურა:

1. North D. Institutions, Institutional Changes, and Economic Performance, Cambridge: Cambridge University Press. 1990.
2. Helmke G., Levitsky S. Informal Institutions and Comparative Politics: A Research Agenda, Perspectives on Politics, 2004, vol. 2, #4, pp. 725–740.
3. Helmke G., Levitsky S. (eds.) Informal Institutions and Democracy: Lessons from Latin America, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press. 2006.
4. Collins K. Clan Politics and Regime Transition in Central Asia, Cambridge: Cambridge University Press. 2006.
5. Гельман В. Я. Подрывные институты и неформальное управление в современной России //Полития. 2010. № 2 (57). С. 6–24.
6. March J., Olsen J. The New Institutionalism: Organizational Factors in Political life //American Political Science Review, 1984, Vol.78, N3. pp.734-749.
7. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. М.: Фонд экономической книги ~Начала~, 1997. -180 с.
8. Knight, J. Institutions and Social Conflict. Cambridge: Cambridge University. Press,1992. 234 p.
9. Boesen, N. Governance and Accountability – How Do The Formal and Informal Interplay andChange?//InternationalSeminaronInformalInstitutions:Whatdoweknow,whatcanwe do? http://www.oecd.org/document/7/0,3746,en–2649–33949–37679943–1–1–1–1,00. html
10. Радаев В. Деформализация правил и уход от налогов в российской хозяйственной деятельности. // Вопросы экономики, 2001. №6. С. 60 -79.
11. Меркель В, Круассан А. Формальные и неформальные институты в дефектных демократиях. // Полис. 2002. №2. С. 20-30.
12. Dryzek, John S. The informal logic of Institutional Design // Theories of Institutional Design. Ed. by Robert E. Goodin. Australian National University, Canberra, 1999. pp. 208-236.
13. Offe C. Designing Institutions in East European Transition. // The Theory of Institutional Design. Ed. by Robert E. Goodin, Cambridge Univ. Press, 1996.
14. Beck, U. 1992. Risk Society, Towards a New Modernity. London:Sage Publications.1992. 272 p.
15. Ostrom E. Institutional Rational Choice: An Assessment of the Institutional Analysis and Development Framework // Theories of the Policy Process. Ed. by P. Sabatier. Boulder: Westview Press, 1999.
16. ჩარკვიანი თ., საჯარო სექტორში არაფორმალური ინსტიტუტების შექმნის და არსებობის მიზეზები საქართველოში. 2015. https://idfi.ge/ge/informal-institutions- inpublic-sector
17. Гудков Л., Дубин Б. `Нужные знакомства`: особенности социальной организации в условиях институциональных дефицитов. // Мониторинг общественного мнения. 2002.№3 (59). С. 24-39.
18. Барсукова С.Ю. Вынужденное доверие сетевого мира. // Полис. 2001, №2.
19. Stefes. Ch.: Understanding Post-Soviet Transitions. Corruption, Collusion and Clientelism. New York, 2006.
20. Darden, K: Blackmail as a Tool of State Domination. Ukraine under Kutchma, in: East European Constitutional Review, #2–3, 2001. pp. 67–71.
21. Nordin, V. Glonti, G. Thieves of the Law and the Rule of Law in Georgia, in: Caucasian Review of International Affairs, #1, 2006, pp. 49–64.
22. Shelley, L., et al. Organized Crime and Corruption in Georgia. London, 2007. 128 p.
23. Slade, G. Reorganizing Crime: Mafia and Anti-Mafia in  Post-Soviet  Georgia.  Oxford: Oxford University Press, 2013, xiii, 217 p.
24. Timm, Ch. From Corruption to Rotation. Politics in Georgia before and after the Rose Revolution, in: Susan Stewart et al. (Hg.): Presidents, Oligarchs and Bureaucrats. Forms of Rule in the Post-Soviet Space. Oxford, 2012, 258 p.
25. Papava, V. Necroeconomics. The Political Economy of Post-Communist Capitalism. New York, 2005.
26. Engvall, J. Against the Grain: How Georgia Fought Corruption and What It Means. Central Asia-Caucasus Institute & Silk Road Studies Program – A Joint Transatlantic Research and Policy Center, 2012.
27. Меквабишвили Э. "Блеск и нищета" авторитарного модернизма: опыт Грузии// Universum: Общественные науки: электрон. научн. журн. 2017. № 3(33). URL:http://7universum.com/ru/social/archive/item/4516
28.  პაპავა ვ. საქართველოს ეკონომიკა. რეფორმები და ფსევდორეფორმები. (ვ. პა- პავა. საქართველოს ეკონომიკა. რეფორმები და ფსევდორეფორმები. თბილისი, გამომცემლობა "ინტელექტი", 2015. 238 გვ.
29. Григорьев М. С. Режим М. Саакашвили: что это было. М.: Кучково поле, 2013.–384 с.
30. ელიტური კორუფციისა და ბიზნესზე სახელმწიფო ზეწოლის შემთხვევების გამოვლენა. ფონდი "ღია საზოგადოება - საქართველო", ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრი. 2012.
31. პაპავა ვ., საქართველოს ეკონომიკა - ოპტიმიზმიდან პრიმიტივიზმამდე. საქართვე- ლოს სტრატეგიისა და საერთაშორისო ურთიერთობათა კვლევის ფონდი, 2017.
32. მე-8 მოწვევის პარლამენტის საქმიანობის შეფასება. "საერთაშორისო გამჭვირვალობა - საქართველო", თბილისი, 2016. http://www.transparency.ge/ge/post/report/ merve-motsvevis-parlamentis-4-tsliani-sakmianobis-shepaseba
33. საქართველოს საკონსტიტუციო კომისიის მუშაობის ერთობლივი შეფასება, 8 მაისი, 2017. http://www.transparency.ge/sites/default/files/sakonstitucio–komisiis– mushaobis–shepaseba–-–arasamtavroboebis–mimartva–veneciis–komisias.pdf.
34. Inglehart, R., Welzel, Ch. Modernization, Cultural Change, and Democracy: The Human Development Sequence. N.Y.: Cambridge University Press. 2005. 333 p.
35. Норт Д., Уоллис Дж., Уэбб С., Вайнгаст Б.,В тени насилия: уроки для обществ с ограниченным доступом к политической и экономической активности // Вопросы экономики. 2012, № 3. С. 4-31.
36. Greif, A., Tabellini, G. Cultural and Institutional Bifurcation: China and Europe Com- pared // American Economic Review: Papers & Proceedings. 2010. Vol. 100, No 2, pp. 1-10.
37. Greif, A., Kingston, Ch. Institutions: Rules or Equilibria? // Political Economy of Institutions, Democracy and Voting / Schofield N., Caballero G.(eds.). Berlin: Springer- Verlag. 2011, pp.13- 43.
38. ჩარკვიანი თ., ნეოპატრიმონიალური და მერიტოკრატიული მართვის სტრატეგიები ტრანსფორმირებად საჯარო სამსახურში (დისერტაცია). ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი, 2014, 200 გვ.
39. Inglehart, R., Welzel, Ch. Changing Mass Priorities: The Link between Modernization and Democracy. Perspectives on Politics. 2010, 8 (2), pp. 551-567.
40. Balarjishvili I., Behaviour of Elites as a Factor of Formation of the `Quasi-Institutional~ Environment in Georgia // In: Proceedings SGEM 2015, Sofia, Bulgaria. Published by STEF92 Technology Ltd., Book 1, Vol. 1, pp. 325-332.
41. Патцельт, В. Эволюция институтов, морфология и уроки истории. Политическая наука. 2012, № 3. С. 64-67.
42. Carothers, T. The End of the Transition Paradigm. Journal of Democracy. 2002, vol. 13, #1, pp. 5-21.
43. Acemoglu D., S. Naidu, P. Restrepo, J. A. Robinson. Democracy Does Cause growth. Working Paper 20004. National Bureau of Economic Research. Cambridge, MA. 2014. 64 pp. http://www.nber.org/papers/w20004
44. North D. C. Economic Performance through Time. American Economic Review, 1994, Vol. 84, No3, pp. 359-368.